دریاچه اورمیه، قربانی ناکارآمدی دولت‌ها یا طمع‌ورزی اقتصادی آنها؟!

آذربایجان‌فردا | اسکندر حیدری؛ معضل خشک شدن دریاچه ارومیه و مجموعه برنامه‌ریزی‌ها و تلاش‌های بی‌ثمری که سالهای سال در قالب ستاد احیاء دریاچه اورمیه انجام شده یا حداقل اینگونه وانمود می‌شود که انجام می‌شود، همچنان از دولتی به دولت دیگر انتقال یافته و به رغم تمام ادعاهای روسای جمهور کشور و استانداران متبوع آنها در طول بیست سال گذشته؛ هیچکدام از تلاش‌های انجام شده یا ادعا شده نه تنها کمکی به بهبود وضع دریاچه نکرده بلکه همچنان وضعیت این دریاچه روز به روز وخیم تر شده است به گونه‌ای که دیگر امیدها به احیای نگین آبی آذربایجان رنگ باخته و به یاس تبدیل شده و حالا در ایام دولت مردمی رئیسی، به جای صحبت از احیاء دریاچه از ایجاد مرکز آینده‌پژوهی دریاچه سخن به میان می‌آید.

بگذریم از اینکه فرآیند احیای دریاچه اورمیه بیش و پیش از هر چیزی نیازمند برنامه‌ریزی جدّی در زمینه مدیریت مصرف و صرفه‌جویی در استفاده از منابع آبی موجود است که شوربختانه در هیچکدام از این حوزه‌ها نه کاری انجام شد و نه طرح اثربخشی به مرحله اجرا درآمد.

آنچه اتفاق افتاد جذب اعتبارات ملی از محل بودجه کشور به یک ستاد استانی با عنوان پرطمطراق ستاد احیاء دریاچه ارومیه و تعریف چندین و چند پروژه‌ نرم افزاری یا سخت افزاری بود که بی‌حاصل بودن آنها این روزها هم برای طراحان پروژه‌ها و هم برای مجریان آنها ثابت شده و جای هیچ ابهامی باقی نمانده است که هیچکدام از این پروژه‌های بی‌حاصل اگر اجراء نمی‌شدند بهتر بود چراکه در چنین حالتی حداقل بودجه‌های اختصاص یافته به این پروژه‌های بی‌ثمر به این شکل تضییع نمی‌شدند.

نکته قابل‌تأملی که در این بین وجود دارد نظریه‌پردازی‌های اقتصادی پیرامون منابع و املاح معدنی دریاچه ارومیه است، یک بررسی ساده از تاریخچه مباحث مطرح شده در رسانه‌ها نشان می‌دهد چشم طمع دولتی‌ها یا افراد منتسب به آنها در گذشته هر از گاهی به منابع سرشار این دریاچه دوخته شده و نظریات متنوعی در مورد هر یک از انواع محصولات قابل استحصال از دریاچه اورمیه مطرح شده است از آن جمله می‌توان به نظریه مدیر کل وقت معادن و فلزات آذربایجان‌غربی اشاره کرد:

از بین تمام گزینه‌های اقتصادی که گاه و بیگاه در قالب طرح‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری تاکنون مطرح شده‌اند دو نظریه‌پردازی اقتصادی تقریباً مشابه هم در دو دولت تدبیر و امید روحانی و دولت مردمی رئیسی، ذهن‌ها را بیشتر به خود معطوف یا درگیر ساخته است.

یکی از آنها در جریان سال ۱۳۹۱ با عنوان “ابداع روشی نوین برای استحصال لیتیوم از منابع شورابه‌ای” مطرح شد، بر اساس خبری که با همین عنوان در خبرگزاری‌های کشور به ویژه ایرنا منتشر گردید از موفقیت محققان و متخصصان سازمان زمین‌شناسی کشور در زمینه ابداع روشی نوین برای استحصال لیتیوم از منابع شورابه‌ای خبر دادند و نوشتند که:

سازمان زمین شناسی برای اولین بار این طرح را روی پهنه نمکی کشور بولیوی آغاز کرد و مطالعات خود را بر روی ۸۰ لیتر شورابه از این پهنه که بزرگترین پهنه نمکی دنیاست اجرا کرد و بعد از آن مطالعات روی پهنه های نمکی ایران آغاز شد.

البته سازمان زمین‌شناسی کشور همان زمان اعلام کرد که تاکنون طرح اکتشافی تفصیلی روی شورابه‌های کشورمان مبنی بر این که فلز لیتیوم در آنها موجود است یا نه اجرا نشده، اما سازمان زمین شناسی اولویت ویژه ای برای این کار قرار داده است!

بعدها با وخیم‌تر شدن وضعیت دریاچه ارومیه و عدم اقدام اثربخش از سوی دولت روحانی، این گمانه‌ها در اذهان تقویت شد که دولت وقت هیچ قصدی برای احیای دریاچه ارومیه نداشته بلکه درصدد است تا با خشک شدن دریاچه، از پهنه نمکی گسترده ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه برای استحصال لیتیوم موجود در کف دریاچه بهره‌برداری شود تا اینکه در سال ۱۳۹۸ خبرگزاری ایرنا در مطلبی با عنوان “وجود تیتانیوم در کف دریاچه ارومیه” از زبان مسعود تجریشی مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه؛ وجود چنین ماده‌ای در کف دریاچه ارومیه را به صراحت رد کرد و در ادامه تلاش شد تا از زبان همین مقام مسئول اینگونه به افکار عمومی القاء شود که :

وجود تیتانیوم در کف دریاچه ارومیه و تعمد مسئولان برای خشک شدن این عرصه آبی ارزشمند به خاطر استخراج معادن تیتانیوم، جدیدترین افسانه‌پردازی است که این روزها از برخی بزم‌های مجازی محیط زیستی به گوش می‌رسد.

اما نکته مهم آنجا بود که مسعود تجریشی بر وجود لیتیوم در کف دریاچه صحه گذاشت و گفت:

البته گاه افرادی که این حرف‌ها را می‌زنند به کاربرد کلمات توجه ندارند و ممکن است مثلاً منظورشان لیتیوم بوده است، اما این ادعا که کف دریاچه تیتانیوم وجود دارد اشتباه است.

خبرگزاری ایرنا | ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۸ ؛ کد خبر: ۸۳۳۰۴۷۳۱

همین مقام مسئول در گفتگو با خبرگزاری ایرنا برای رد “وجود تیتانیوم در کف دریاچه ارومیه” که وی آن را افسانه‌پردازی بزم‌های مجازی محیط زیستی عنوان می‌کند اینگونه استدلال کرده است که :

اگر در دریاچه ارومیه تیتانیوم وجود داشت و هدف از خشک کردن آن استخراج این عنصر بود پس باید سدهای بیشتری در حوضه آبریز آن احداث می‌کردند.[!]

خبرگزاری ایرنا | ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۸ ؛ کد خبر: ۸۳۳۰۴۷۳۱

ناگفته پیداست که وضعیت فعلی دریاچه اورمیه ماحصل بی‌تدبیری‌ها و ترک‌فعل‌های مزمن دولتمردان گذشته است که در طول بیش از بیست سال گذشته با تساهل و تسامح به موضوع احیای دریاچه نگریسته و اقدامات آن را در حد نمایش‌های رسانه‌ای و وعده و وعیدهای انتخاباتی محدود کرده‌اند و طبیعی است اگر فشار افکار عمومی هم اینک بر روی دولت سیزدهم است تا انتظارات به حق مردم که احیای دریاچه نیمه‌جان اورمیه، این نگین آبی آذربایجان است، برآورده شود اما در ماههای آغازین دولت رئیسی، وقتی اعلام شد که ستاد احیاء برچیده شده و مرکز آینده‌پژوهی دریاچه ارومیه جایگزین آن خواهد شد موضوعی بود که افکار عمومی را در شوک فرو برد.

موضوع آنجا بغرنج‌تر می‌شود که پژوهشی به قلم امیرحسین غلام‌زاده نطنزی با عنوان “لیتیوم ارزش خشک شدن دریاچه‌ها را دارد؟!” در خروجی خبرگزاری دولتی قرار گرفته و در همان سطرهای ابتدایی آب پاکی را به روی دستان تا آسمان بلند شده‌ی دغدغه‌مندان دریاچه اورمیه می‌ریزد که “وجود منابع عظیم «لیتیوم» در کف این دریاچه‌ها شاید یکی از دلایل توجه ناکافی به روند خشک شدن این منابع مهم طبیعی و تعلل در احیای آن باشد. ”

اینجاست که این سوال در ذهن همگان شکل گرفته و تقویت می‌شود که دریاچه اورمیه، قربانی ناکارآمدی دولت‌هاست یا ماحصل طمع‌ورزی اقتصادی آنها؟! گزاره‌ای که به استناد آنچه گذشت و آنچه این روزها بر دریاچه اورمیه می‌گذرد به نظر می‌رسد در هر دو بخش قضیه به یقین نزدیک‌تر است!